Wat is etymologie?
Etymologie is de wetenschap die de geschiedenis en herkomst van woorden onderzoekt. Zie de betekenis van etymologie dus als het zoeken naar een historische verklaring waarom we een woord op een bepaalde manier schrijven, gebruiken en uitspreken.
In dit artikel vertel ik je alles over:
- De betekenis achter etymologie
- De etymologie achter etymologie
- Zo bepaal je de herkomst van een woord
- Voorbeelden van leuke woordherkomsten
De betekenis achter etymologie
Etymologie duikt volgens het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands voor het eerst op in 1521. Bij zijn introductie is de betekenis van etymologie woordafleiding. Destijds zagen we het echter nog als een pseudo-wetenschap: men wist nog niet zo goed hoe je feitelijk de herkomst van en woord kon bepalen.
Dit veranderde in 1599, met de verschijning van Etymologicum Teutonicae Linguae (Etymologie van de Germaanse Talen) van taalpionier Cornelis van Kiel aka Cornelis Kiliaan. Hierin nam hij uitgebreid (check hier een naslagwerk) onze toenmalige taal onder de loep. Het duurde echter nog tot de 19e eeuw voordat het als een volwaardige wetenschap werd gezien.
De etymologie van etymologie
Etymologie komt oorspronkelijk van het Oudgriekse etumologíā, gevormd uit étumo (het ware van een woord) en logia (wetenschap, onderzoek). Zijn betekenis is dus eigenlijk: het zoeken naar de waarheid achter een woord.
Etymologie vergaarde bekendheid door het encyclopedische Etymologiae van Isidorus van Sevilla, geschreven net na de val van het Romeinse Rijk, rond het jaar 600. In Etymologiae onderzocht Isidorus objecten en zaken door ze in verband te brengen met de oorspronkelijke betekenis van de woorden te kijken. Zijn levenswerk wordt gezien als de eerste encyclopedie ooit gemaakt en is eeuwenlang als naslagwerk gebruikt door wetenschappers.
Het woord is ofwel via het Oudfranse ethimologie (woordherkomst) of direct uit het Latijnse etymologia in onze taal terecht gekomen.
Zo bepaal je de herkomst van een woord
De herkomst van een woord is op verschrikkelijk veel manieren te verklaren, maar ik geef je drie van de meest voorkomende verbanden. Het kan ook zomaar dat al deze factoren betrekking hebben op de etymologie!
1. De bron van een woord
Waar is een woord van oorsprong van afgeleid en hoe is het in onze taal gekomen? Gigantisch veel woorden die we in het Nederlands gebruiken, vinden hun oorsprong in talen uit de Oudheid, zoals het Grieks, Latijn of het Oergermaans (een overkoepeling van talen in West-, Noord- en Midden-Europa). Deze woorden pikken we soms op door oude geschriften of van een andere taal (het Frans is van grote invloed geweest op het Nederlands), maar veel Oergermaanse woorden zijn langzaam geëvolueerd tot wat ze nu zijn.
Voorbeeld: Muziek gaat helemaal terug tot de Griekse mythologie. Dit woord is oorspronkelijk vernoemd naar de Griekse Godinnen van de zang, kunst en wetenschap, de Muzen. Oorspronkelijk betekent muziek: de kunst der muzen.
2. Technologische of geschiedkundige ontwikkelingen
Soms is een woord populair geworden door een trend of gevormd door bepaalde ontwikkelingen in de geschiedenis. Nostalgie kwam bijvoorbeeld in onze taal tijdens de Industriële Revolutie, toen men meer en meer ging verlangen naar het vreedzame leven van vroeger.
Of wat dacht je van computer? Oorspronkelijk stond dit voor rekenen of een (menselijke!) rekenaar, maar door de noodzaak naar apparaten die moeilijke berekeningen voor ons konden doen, is het gevormd tot het handige hulpmiddel dat we nu kennen.
3. Volksetymologie (wijzelf!)
Volksetymologie is het (verkeerd) interpreteren, opschrijven of uitspreken van een woord. Ja, sommige woorden vormen zich puur door ons eigen taalgebruik! Soms spreken we een bepaald woord zo vaak op een bepaalde manier uit, dat we het na verloop van tijd hierop maar gaan aanpassen.
Nachtmerrie is een prachtig voorbeeld. Dit is oorspronkelijk een samenstelling van nacht en mare (nachtmare), maar toen mare verouderd raakte, gingen wij merrie gebruiken als plaatsvervanger. Ook avontuur zou eigenlijk aventuur (of zelfs aventure) moeten zijn.
Voorbeelden van leuke woordherkomsten
Genoeg! Wist je bijvoorbeeld dat dinosaurus eigenlijk staat voor verschrikkelijke hagedis? Ja, dat is zijn officiële wetenschappelijke naam! De Engelse paleontoloog plakte in 1842 de Griekse woorden deinos (verschrikkelijk) en sauros (hagedis) achter elkaar om een aantal gigantische fossielen te beschrijven die toen pas ontdekt waren.
Of wist je dat planeet oorspronkelijk van het Griekse woord voor dwaler of zwerver komt? Echt waar! De reden waarom is eigenlijk ook heel logisch: oorspronkelijk noemden de Oude Grieken planeten dwaalsterren, omdat ze constant van positie wisselden aan de nachtelijke hemel (in tegenstelling tot gewone sterren).
Ben je geïnteresseerd in meer? Elke week duik ik in de etymologie van woorden, en ontluik ik hun gehele verhaal (compleet met een aantal interessante feitjes over het woord onderwerp).
Smakelijk etymologievoer: 6 woorden met een hele leuke etymologie
Overzicht van alle woordherkomsten