De Duitse betekenis achter vernuftig

Het woord vernuftig, ik kan er maar geen genoeg van krijgen. Toen ik als klein Verhalenbekokstovertje begon met schrijven, heette een van mijn blog Vernuftige Verhaliteiten. Echt waar. Met goed recht ook: er huist een imposante geschiedenis achter vernuftig, die reikt tot het begin van de Middeleeuwen.

De betekenis van vernuftig is in heel plat Nederlands slim bedacht. Als in: wat een vernuftige gadget! Van Dale spreekt op zijn beurt van de betekenis met vernuft. Veel saaier, maar wel belangrijker voor zijn herkomst. Het is namelijk niet helemaal bekend wanneer we vernuftig het voor het eerst gebruikten: de oudste verwijzing is in Franck’s Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal uit 1912.

Voor zijn geschiedenis moeten we daarom vooral naar vernuft kijken, dat verstand betekent. “Wat dat vernuft of die reden begripen can” noemt de Etymologiebank als de allereerste benoeming van vernuft in de Nederlandse taal. ‘Wat het verstand of de rede kan begrijpen’. Dit was al in 1350.

Leuk feitje: de Nederlandse cultuur is wel van woorden die met handigheid of slimheid te maken hebben. Ingenieus, vindingrijk, inventief, doordacht of uitgekiend: er zijn maar weinig woorden die zoveel synoniemen hebben als vernuftig. Volgens het Puzzelwoordenboek heeft ie er maarliefst negentien!

Firneman: de herkomst van vernuftig

Vernuft komt op zijn beurt van het Oudhoogduitse woord voor vernemen of begrijpen: firneman (spreek uit als: fir-neh-men). Dit woord duikt al in de 9e eeuw op!

Oosthoogduits is een taal die in een groot gedeelte van het huidige Duitsland en een aantal omliggende gebieden (waaronder een deel van ons kikkerlandje) gesproken werd aan het begin van de Middeleeuwen, toen de Romeinen net hun biezen hadden gepakt. Van firneman brouwden zij het zelfstandig naamwoord ‘firnunft’ wat ‘het vernemen, het waarnemen met verstand’ betekent.

En jawel: vernuftig wordt ook tegenwoordig nog gebruikt in de Duitse taal. “Jetzt sei doch mal vernünftig!” (Wees toch eens verstandig!)

Van vernuft naar vernuftig

Dat wij Nederlanders dit woord overgenomen hebben komt vooral doordat er in de vroege middeleeuwen nog niet zoiets was als ‘Nederland’ of ‘Duitsland’, en de taalgrenzen wat vager waren. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het ‘Middelnederduits’, een taal die in het noorden van het huidige Nederland en Duitsland gesproken werd. Deze verbasterde firnunft naar vornunft en later naar vernunft.

Hoe dit uiteindelijk vernuftig werd? Dit komt doordat wij -ig voegden aan zelfstandige naamwoorden om er bijvoeglijke naamwoorden van te maken. De kans is daarom groot dat de betekenis van vernuftig vanaf zijn invoering met verstand is geweest.

Meer leesvoer: de vervlochten betekenis achter verweven
Wist je dat… floreren oorspronkelijk ook letters versieren betekende?