Desalniettemin; betekenis en herkomst
In 1625 werd de Nederlandse taal voor het eerst opgeschud door het gebruik van de woorden ‘des al niet te min’. Bijzonder: toen al was de betekenis van desalniettemin ‘toch’, of ‘desondanks’. Het duurde echter nog twee eeuwen voordat we het woord ook daadwerkelijk aan elkaar gingen schrijven.
Desalniettemin is typisch Nederlands. Wij houden ervan om woord na woord heerlijk aan elkaar te weven, wat voor woordkunstjes als hottentottenlegertentententoonstelling, openwereldvideospel of bommelding zorgt. Dit rijgen wordt met een mooie benaming ook wel een samenstelling genoemd: een combinatie van afzonderlijke woorden die tezamen een eenheid vormen.
Leuk feitje: Officieel is ‘desalniettemin’ een zogenaamd voegwoordelijk bijwoord. Dit is heel technisch Nederlands voor een bijwoord dat een verband tussen twee zinnen aanduidt, met veelal een versterkende betekenis. Dus en zodat vallen hier ook onder.
Desalniettemin; een samenstelling uit een samenstelling
Als we kijken naar de herkomst van desalniettemin, dan zou je zeggen dat desalniettemin een samenstelling is van vijf woorden: des, al, niet, te en min. De waarheid ligt echter wat gecompliceerder: desalniettemin bevat op zijn beurt namelijk haar eigen samenstelling: niettemin (voor het eerst gebruikt als ‘nit min’ in 1240). Een voegwoord dat, gek genoeg, nagenoeg hetzelfde betekent.
Niettemin kwam als samenstelling in een groot deel van westelijk Europa voor. Het middelnederduits, een taal in de verte nog wel wat lijkt op het dialect dat in Groningen wordt gesproken, sprak rond de 14e eeuw bijvoorbeeld over nichtes de min (daarom niet minder, niet te min). Desalniettemin in het oude Frans: neient moins. En tot slot, het (huidige) Engels: nevertheless.
Kijken we naar de etymologie, dan kun je het aloude Latijn waarschijnlijk de schuld geven van deze wijde verspreiding: de Etymologiebank zegt dat niettemin oorspronkelijk een leenvertaling is van nihilo minus wat als toch of, letterlijk, voor niets minder, vertaald kan worden.
Het verschil tussen niettemin en desalniettemin
Hoewel niettemin tegenwoordig bijna niet meer voorkomt, kun je dit in veel gevallen als synoniem voor desalniettemin gebruiken. Andere voorbeelden zijn toch, nochtans, echter of desondanks. Of er toch een verschil is tussen niettemin en desalniettemin? Jazeker! Daarvoor moeten we naar de grondbetekenis van desalniettemin kijken:
Des: ‘van dat’
Al: afkorting van ‘alles’
Niettemin: ‘in weerwil van’
De betekenis van desalniettemin is dus letterlijk: in weerwil van dat alles. “Het regent pijpenstelen buiten. Desalniettemin maakt hij zijn auto schoon.” Zie het als een soort overtreffende trap van niettemin, dat je vooral gebruikt om grote tegenstellingen te schetsen!
Nog een leuk feitje: Om het nog verwarrender te maken, is er nog een derde variant op desalniettemin: desniettemin. Dit synoniem betekent in principe hetzelfde, maar wordt bijna nooit meer gebruikt.
